حمد و ستایش خدای را سزاوار است که حمد را مفتاح ذکرش نهاد و سبب فزونی فضلش شمارد، ذکری که دل حیران را قرار و سکون می­بخشد و آدمی را از پرتگاه غفلت به آستان حضور آرد و از ظلمات به کرانه‌ی نور رساند.

ذکرش صیقل دل است و اکسیر عشق، موجب الفت است و سرمایه عزت. خدایی که از سر لطف و بنده‌پروری باب ذکر خود را بر همگان گشود و گنج معرفتش را به رمز اذکار گشودن داد.

و به این حقیقت در مناجات امام زین العابدین(ع) اشاره شده است: «الهی لَو لا الواجِبُ مِن قبولِ أمرِکَ لَنَزهتکَ مِن ذِکری ایّاکَ عَلی أنّ ذِکری لَکَ بقدری لایقدرِک»

«معبود من، اگر نبود پذیرش فرمانت واجب، منزه می‌دانستم که چون من ذکر تو گوید زیرا ذکر من، به اندازه‌ی فهم من است نه به اندازه‌ی عظمت تو.»

در این تحقیق پس از مفهوم شناسی برخی واژه­ها، به برخی از آثار و موانع ذکر به اختصار می‌پردازیم.

الف) ذکر

از واژه‌های پرمعنی و عمیقی که در فرهنگ دینی و معارف الهی رایج است و کاربرد زیادی دارد، لفظ «ذکر» است. کلمه‌ای که با مشقات مختلف در قرآن کریم بسیار از آن یاد شده است و در فرهنگ لغت، دارای معانی متعددی می‌باشد.

ابن منظور در کتاب لسان العرب می­نویسد:: «ذکر نگهداری چیزی است که یاد داری،  همچنین ذکر به چیزی اطلاق می‌شود که بر زبان روان باشد.» و در ادامه‌ی آن معانی دیگری برای ذکر، مانند: شرف، ثنا، دعا، نماز، کتاب آسمانی و... نقل می‌کند.[1]

راغب در کتاب مفردات چنین بیان می‌کند: «ذکر یادآوری است. گاهی چیزی به یاد می‌آید و مراد از آن حالتی است در نفس که به وسیله‌ی آن انسان چیزی را که معرفت و شناخت آن را قبلاً حاصل کرده است حفظ می‌کند.» [2]

به عقیده‌ی ایشان، ذکر و یادآوری مانند حفظ کردن است؛ جز اینکه واژه‌ی حفظ به اعتبار بدست آوردن و دریافتن چیزی گفته می‌شود، ولی ذکر به اعتبار حضور در ذهن و به خاطر آوردن آن است، گاهی نیز ذکر را برای حضور در دل و سخن هر دو بکار می‌برند؛ از این جهت گفته می‌شود که ذکر دو گونه است: یکی قلبی و دیگری زبانی.[3]

ب) غفلت

غفلت، به معنای  سهو و لغزش است و توجه قلب به خلاف یک امر را غفلت می‌نامند. در قرآن کریم، غفلت به معنای بی‌توجهی به حضور امر و فراموش کردن و ترک آن به کار رفته است و به همین دلیل است که غافلان از حضور خداوند، در اکثر آیات مورد نکوهش، قرار گرفته­اند.

با عنایت به این که ذکر خداوند، به معنای درک و حضور و نظارت وی است، بنابراین غفلت از حق تعالی، اعراض از یاد وی است که با درک و آگاهی آمیخته است و غافلان به عمد، تظاهر به غفلت می‌کنند.[4]

بر این اساس، کلمه ذکر در مقابل «غفلت» قرار می‌گیرد کمااینکه در قرآن کریم نیز او این دو واژه در مقابل هم به کار رفته است: «وَ لَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا»[5] یعنی«کسی را که ما دلش را از یاد خود غافل کرده‌ایم اطاعت مکن.» غفلت عبارت است از نداشتن «علم به علم» یعنی اینکه ندانم که می‌دانم. و ذکر در مقابل غفلت، عبارتست از اینکه بدانم که می‌دانم.

در فن اخلاق، غفلت به عنوان «مانع»، و بیداری به عنوان «شرط لازم» تهذیب نفس و سیر وسلوک شمرده شده است. «مقدمه‌ی واجب سیر و سلوک آن است که انسان توجه کند که «ناقص» است و باید «کامل» شود و «مسافر» است و به زاد و راحله و راهنما نیاز دارد و بدیهی است اگرکسی غافل باشد و نداند مسافر است، در جای خود می‌ماند.»[6]

ج) نسیان

نسیان به مفهوم فراموشی است. بدینگونه که، صورت ذهنی امر، از نیروی ذاکره محو شود و از اینجهت در مقابل ذکر قرار می­گیرد، امّا از آنجا که معمولاً این فراموشی با اختیار همراه نیست.این نوع نسیان، مورد ملامت نیست.

با توجّه به معنای لغوی نسیان می­توان گفت که ذکر در مقابل نسیان استعمال می‌شود و نسیان عبارتست از اینکه صورت علم به کلی از خزانه‌ی ذهن زایل شود و ذکر بر خلاف نسیان عبارتست از اینکه آن صورت همچنان در ذهن باقی باشد و در آیه: «واذکر ربک إذا نسیت» به همین معنا از «نسیان» اشاره دارد. «بنابراین در چنین استعمالی ذکر مانند نسیان معنائی است دارای آثار و خواصی که آن آثار بر وجود ذکر مترتب می‌شود، و به همین جهت کلمه ذکر، مانند نسیان، در مواردی که خودش نیست ولی آثارش است، استعمال می‌شود.»[7]

با این وجود برخی غفلت و نسیان را به یک مفهوم دانسته‌اند و معتقدند که به شی حقیر مورد غفلت، «النسی» گویند. [8] در این دیدگاه با توجّه به اینکه نسیان حقیقی، از فعلیت تکلیف و حلول عقوبت جلوگیری می‌کند، معنای اصطلاحی جدید را برای نسیان مطرح کرده و بیان داشته­اند که «نسیان در معنای اصلاحی یعنی ترک نگهداری امانت است و آن رو گردانی از طاعت خداوند و رسولش(ص)، تمسخر آنان وعدم آمادگی برای قیامت و لقاءخدا است»[9]