نفیس

دیدگاه قرآن کریم درباره خلقت انسان و تکامل
پس از طرح نظریه تکامل، مهمترین موضوعی که توجّه اندیشمندان مسلمان را به خود جلب کرده و پیرامون آن بحثهای فراوانی درگرفته، مسأله خلقت انسان است. قرآن کریم به عنوان یگانه کتاب آسمانی موجود در جامعه اسلامی که به اعتقاد همه مذاهب اسلامی، از هرگونه تحریف و دستبردی مصون بوده است. در آیات متعدّدی، از خلقت انسان سخن گفته و پرده از رازوجودی او برداشته است. برای هر فرد مؤمن به قرآن کریم، بسیار حائز اهمیت است که از مفاد و محتوای واقعی این آیات، مطّلع باشد و نسبت آنها را بانظریه تکامل بشناسد. از همین رو تلاشهایی که در حوزه های اسلامی،پیرامون نظریه تکامل صورت گرفته، بیشتر معطوف بررسی مسأله خلقت انسان از دیدگاه قرآن است. نگارنده در این بخش برآناست تا آن جا که این مختصر اجازه میدهد، طی مباحثی چند، به بررسی محتوایی آیات خلقت در قرآن کریم بپردازد.

۱ . آیات قرآن کریم درباره خلقت انسان

موضوع خلقت انسان در آیات متعددی از قرآن کریم، با تعبیرهای گوناگون آمده است. در زیر تلاش نمود ه ایم به ذکر و طبقه بندی محتوایی آیات یاد شده، در سه گروه، بپردازیم:

گروه یکم. آیاتی از قرآن که به خلقت انسان از خاک تصریح نموده اند.این آیات عبارتند از:

ـ وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ اِذا اَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ.

و از نشانه های خدا این است که شما را از خاک آفرید و سپس شمابهصورت بشر در زمین پراکنده شدید.

ـ مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فیها نُعیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَهً أُخْری.

شما را از خاک آفریدیم و به خاک برمیگردانیم و بار دیگر از خاک خارجتان خواهیم کرد.

ـ وَ اللّهُ أنْبَتَکُمْ مِنَ الاَْرْضِ نَباتاً ثُمَّ یُعیدُکُمْ فیها وَ یُخْرِجُکُمْ اِخْراجاً.

خدا شما را از زمین رویاند و سپس شما را به زمین برمیگرداند و از آنبیرون میآورد.

ـ اِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَاللّهِ کَمَثَلَ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ.

مَثَل عیسی، مَثَل آدم است که خدا او را از خاک آفرید، آنگاه به او گفت،باش، پس موجود شد.

ـ اَلَّذی اَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الاِْنْسانِ مِنْ طینٍ.

آن خدایی که هر چیز را به نیکوترین وجه خلق کرد و آدمیان را نخست ازخاک بیافرید.

ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طینٍ.

و همانا ما آدمی را از گل خالص آفریدیم.

ـ اِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ انّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ. فَاذها سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ.

ای رسول یاد کن هنگامی را که خدا به فرشتگان گفت که من بشری را از گل میآفرینم. پس آنگاه که او را به خلقت کامل بیاراستم و از روح خود در او بدمیدم، بر او به سجده درافتید.

ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاً مَسْنُونٍ.

و همانا ما انسان را از گلِ خشکی از گلِ سیاه عمل آمده، آفریدیم.

تصریح به خلقت انسان از خاک، در آیات ۲ از سوره انعام، ۲۸ از سوره حجر، ۱۴ از سوره الرّحمن، ۳۷ از سوره کهف، ۱۱ از سوره فاطر، ۵ ازسوره حج و ۶۷ از سوره غافر نیز به چشم میخورد.

گروه دوم. آیاتی از قرآن کریم که به خلقت انسان از نطفه، تصریح دارند.این آیات از این قرارند:

ـ اِنّا خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ اَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ وَ جَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً.

ما انسان را از نطفه آمیخته آفریدیم و برای آنکه او را آزمایش کنیم، قدرت شنوایی و بینایی به او دادیم.

ـ خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مُبینٌ.

خدا انسان را از نطفه آفریده و او آشکارا سرکشی میکند.

ـ اَوَ لَمْ یَرَ الاِْنْسانُ اِنّها خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَهٍ فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مبینٌ.

آیا انسان ندیده است که ما او را از نطفه آفریدیم که آشکارا سرکشی میکند.

ـ اَلَمْ یَکُ نُطْفَهً مِنْ مَنّیٍ یُمْنیه. ثُمَّ کهانَ عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوّیه.

آیا انسان در ابتدا قطره آب نطفه نبود و سپس خون بسته و آنگاه آفریده وآراسته گردید.

ـ مِنْ نُطْفَهٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ.

خدا انسان را از نطفه بیقدری آفریده، سپس او را آراسته است.

ـ خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ عَلَقٍ.

خدا انسان را از خون بسته آفرید.

آیات دیگری از قرآن کریم که سخن از خلقت انسان از آب دارند نیز درهمین گروه قرار می گیرند.
گروه سوم. آیات دیگری از قرآن کریم که به خلقت انسان از نفس واحده،تصریح نموده اند. تعدادی از این آیات بدین قرارند:

ـ هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ اِلَیْها… .

اوست خدایی که همه شما را از یک تن بیافرید و از او نیز <09;فتش را قرار دادتا به او انس و آرام گیرد.

ـ خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها….

خدا انسان را از نفس واحده آفرید و جفت او را از او قرار داد.

ـ یا اَیُّها النّاسُ اَتَّقُوا رَبَّکُمُ اَلَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَبَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثیراً وَ نِساءً….

ای مردم تقوای پروردگارتان را پیشه سازید، همان خدایی که شما را از نفس واحدهآفرید و از او جفتش را آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پدید آورد.

ـ وَ هُوَ الَّذی اَنْشَاَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ فَمُسْتَقَرُّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلَنَا الاْیاتِ لِقُوْمٍ یَفْقَهُون.

اوست خدایی که شما را از نفس واحده در آرامگاه (رَحِم) و ودیعت گاه(صلب) بیافرید. ما آیات خویش را برای اهل بصیرت مفصّل بیان نمودیم.

آیات دیگری نیز در قرآن کریم در خصوص خلقت انسان آمده است که میتوان آنها را به لحاظ مضمون، در ردیف یک%<:0;#از گروههای سه گانه فوق قرار داد.

۲ . بررسی محتوایی آیات خلقت

گروه اوّل از آیات خلقت که به آفرینش انسان از خاک تصریح نموده اند،دارای تعبیرهای مختلفی هستند. بعضی از این آیات، از خلقت از «تُرابْ»،بعضی دیگر از خلقت از «طین»، بعضی از خلقت از «أَرْضْ»، بعضی از خلقتاز «سُلالَهٍ مِنْ طینٍ» و جمعی نیز از خلقت از «صَلْصالٍ مِنْ حَمَأً مَسْنُونٍ» سخن گفته اند. از سوی دیگر در برخی آیات این گروه، به متعلَق خلقت، یعنی مخلوق، با لفظ «آدم»، در بعضی با لفظ «انسان»، در بعضی با لفظ «بشر» و درجمعی نیز با ضمیر خطابی «کُمْ»، اشاره شده است.

«تُرابْ» و «أَرْضْ»، در لغت به معنی خاک (به طور مطلق) و «طین»، به معنی خاک مخلوط شده با آب است. «سُلالَه» به معنی عصاره است و در نتیجه«سُلالَهٍ مِنْ طینٍ» به معنی قطعه ای از خاک خمیر شده با آب می باشد. «صَلْصالْ»به معنی گِل خشک شده، «حَمَأ» به معنی گِل سیاه و «مَسْنُونْ» به معنی عمل آمده، میباشد. در نتیجه، «صَلْصالٍ مِنْ حَمَاً مَسْنُونٍ»، به معنی گِل خشکی که از گِل سیاه عمل آمده، به دست آمده است، می باشد.

تعبیرهای آدم، انسان و بشر تعبیرهای مترادفیاند، برای موجودی واحد،که بیشتر با لفظ انسان از او یاد میشود و در پارهای از آیات، ضمیر خطابی«کُمْ یا شما» برای آن به کار رفته است.
برای رسیدن به معنی و مفهوم واقعی گروهی از آیات یا روایاتی که درصدد بیان یک حقیقت هستند، قواعد اصولی ای وجود دارند. از کنار هم چیدن و در نظر گرفتن همه قیدهای ذکر شده، در تک تک آیات و روایات ومقیّد ساختن الفاظ مطلق در پاره ای از آیات، طبق همان اصول، میتوانیم به معنی کردن و تفسیر آیات بپردازیم. هرگونه قضاوتی فارغ از چنین جامع نگری ای در خصوص آیات قرآن و روایات، خطای محض خواهد بود.با توجّه به این اصل مهم و آنچه در معنی الفاظ آیات بیان شد، محتوای گروه اوّل از آیات خلقت چنین است: خلقت انسان از عُصاره گِل سیاهِ خشک شده ای که در کارگاهی خاص، به عمل آمده، صورت گرفته است.

گروه دوم از آیات خلقت که از آفرینش انسان از نطفه، سخن گفته اند نیزبه لحاظ محتوایی مشمول همان قاعده بالا خواهند بود، زیرا در پاره ای ازآیات، از آفرینش از «نُطْفَه»، در بعضی از «نُطْفَهٍ مِنْ مَنّیٍ یُمْنیه»، در بعضی از«نُطْفَهٍ اَمْشاجٍ» و در جمعی از آیات با ذکر مراحل گوناگون تکوین انسان، از«نُطْفَهٍ فی قَرارٍ مَکینٍ»، «عَلَقَه، مُضْغَه، عِظام و لَحْم» سخن به میان آمده است.

با توجّه به معنای لغات مذکور و قرار دادن همه آیاتِ این گروه در کنارهم، محتوای یکسانی به دست میآید که عبارت است از خلقت انسان از نطفه ریخته شده و درهم آمیخته ای که در جایگاه استواری قرار گرفته و سپس به صورت خونِ بسته و پس از آن به صورت تکه گوشتی در آمده است که به استخوان تبدیل شده و گوشت بر آن رویانده شده است.
گروه سوم از آیات خلقت که از آفرینش انسان از «نفس واحده» سخن گفته اند، همگی دارای مضمون واحدی هستند. محتوای این گروه از آیات عبارت از آن است که خلقت همه انسانها از نفس واحدی صورت گرفته است.زوج انسان نیز از همان نفس واحده، آفریده شده است.

۳ . جمع بندی محتوایی آیات خلقت

برطبق آنچه در بخش پیشین به دست آمد، مطالعه آیات آفرینش انسان درقرآن کریم، ما را با سه معنا و محتوای به ظاهر متفاوت روبرو میسازد؛

أ. آفرینش از خاک
ب. آفرینش از نطفه
ج. آفرینش از نفس واحده

نظر به اینکه هر سه گروه از آیات قرآن که دربردارنده سه محتوای فوق میباشند، درصدد بیان و رازگشایی حقیقتی از موضوع خلقت انسان هستند لذامی بایست کلّیه آیات یاد شده را در کنار هم قرار داد تا بتوان با توجّه به معنا ومفهوم آنها به محتوایی واحد درباره خلقت انسان، دست یافت. به نظرمیرسد فرآیند آفرینش از نطفه که در بررسی محتوایی آیات گروه دوم از آن یاد شد، چیزی جز حقیقت تناسل و توالد که طبیعتاً در میان افراد نوع انسان رواج دارد، نمیباشد. بنابراین، آیات گروه دوم، تنها در صدد بیان چگونگی تکوین و تولّد انسان، از پدر و مادر در دو فرآیند انعقاد نطفه و مراحل جنینی می باشند و هیچگونه ابهامی نسبت به محتوای این آیات وجود ندارد.
امّاآفرینش انسان از خاک (به همان بیانی که در بررسی محتوایی آیات گروه اوّل ذکر گردید)، زمانی میتواند دارای معنا و مفهوم باشد که اوّلاً، با محتوای آیات گروه دوم (خلقت از نطفه) که برای نوع انسان واقعیتی ملموس است،منافات و برخورد نداشته باشد و ثانیاً، به تأویل های دور از ذهن و تحمیلی ازآیات قرآن نیانجامد. با رعایت دو نکته فوق، بهترین شیوهای که میتوان به وسیله آن، به درک صحیح معنای آیات گروه اوّل (خلقت از خاک) دست یافت، این است که کلّیه این آیات را منحصر به خلقت اوّلین انسان بدانیم. بااختصاص این آیات به خلقت اوّلیه انسان، مرتکب هیچگونه تأویل ناروایی نشده ایم، ضمن آنکه آیات گروه دوم نیز، کماکان بر محتوای ظاهری خود،یعنی خلقت انسان در فرآیند تولیدمثل، باقی هستند.

مطالعه آیات دیگری که هم به خلقت انسان از خاک و هم به خلقت انسان از نطفه اشاره میکنند، ما را بر این رأی استوار میسازد. بعضی از اینگونه آیات به قرار زیر است:

ـ یا اَیَّها النّاسُ اِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَاِنّها خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ،ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ، ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ مُخَلَّقَهٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَهٍ… .

ای مردم اگر در برپایی قیامت دچار شک هستید، ما شما را نخست از خاک آفریدیم، سپس از نطفه و پس از آن از خون بسته و آنگاه بسته از پاره گوشت تمام و غیرتمام… .

ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طینٍ. ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فی قَرارٍ مَکینٍ. ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً. فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ اَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ اَحْسَنُ الْخالِقینَ.

و همانا ما آدمی را از عصارهای از گِل آفریدیم. آن گاه او را نطفه گردانیدیم و در جای استوار قرار دادیم. سپس نطفه را به خون بسته و خون بسته را به تکه گوشت و آن گوشت را استخوان و سپس بر استخوانها، گوشت پوشانیدیم، آنگاه خلقتی دیگر انشا نمودیم، آفرین بر خداوندی که بهترین آفرینندگان است.

دو آیه زیر صریح تر از آیات بالا هستند:

ـ اَلَّذی اَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأ خَلْقَ الاِْنْسانِ مِنْ طینٍ. ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ.

آن خدایی که هر چیز را به نیکوترین وجه خلقت کرد و آدمیان را نخست ازخاک بیافرید، آن گاه خلقت نژاد نوع بشر را از آب بی قدر مقرّر گردانید.

کلّیه آیاتی که به آفرینش انسان از خاک و نطفه به طور یک جا تصریح نموده اند، مؤید همین دیدگاه هستند.

با روشن شدن محتوای آیات گروه اوّل و دوم، محتوای آیات گروه سوم نیز به خوبی روشن میگردد؛ زیرا وقتی که آیات گروه اوّل درصدد بیان آفرینش اوّلین انسان و آیات گروه دوم درصدد بیان آفرینش انسانهای بعدی میباشند، در این صورت آیات گروه سوم، خلقت نسل بشر را از اوّلین انسان بیان میکنند. به بیان دیگر پس از آنکه مشخص شد آفرینش از خاک که دربرخی آیات قرآن کریم آمده است، مربوط به اوّلین فرد از نوع انسان است وآفرینش از نطفه که محتوای جمع دیگری از آیات قرآن میباشد، مربوط به نژاد و نسل های متوالی انسان هاست، این سؤال به ذهن خطور میکند که آیاارتباطی میان اوّلین فرد انسانی و انسانهای بعدی از نظر خلقت وجود دارد.

آیات گروه سوم که از آفرینش همه انسانها از نفس واحده، سخن گفته اند،تنها در صدد بیان وجود ارتباط بین خلقت اوّلین انسان و انسانهای بعدی هستند؛ امّا کیفیت این ارتباط و چگونگی شکل گیری انسانهای بعدی و حتّی خلقت زوجی برای اوّلین انسان، مورد نظر و مقصود این آیات نبوده است.

مفسّر عالیقدر علاّمه طباطبایی۱ در تفسیر آیات خلقت و جمع بندی محتوایی این گونه آیات، این دیدگاه را بر سایر دیدگاه ها، ترجیح داده و میگوید:

از ظاهر سیاق برمیآید که مراد از «نفس واحده» آدم و مراد از «زوجها»حوا باشد که پدر و مادر نسل انسان است که ما نیز از آن نسل می باشیم وبه طوری که از ظاهر قرآن کریم برمی آید همه افراد نوع انسان به این دو تنمنتهی میشود، همچنانکه از آیات زیر همین معنا برمی آید که
«خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها»،
«یا بَنی آدَمَ لاه یَفْتِنَنَّکُمُ الْشَیْطانُ کَمآاَخْرَجَ اَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ»

و آیه زیر که حکایت گفتار ابلیس است: «لَئِنْ اَخَّرتَنِ اِلهی یَوْمِ الْقِیامَهِ لاََحْتَنِکَنَّ ذُّرِیَّتَهُ اِلاّه قَلیلاً»

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: